هفتاد و دومین دوره جشنواره جهانی فیلم برلین هم به اومیکرون مبتلا شد. وقتی ماریته ریسن‌بیک و کارلو چاتریان، دو مدیر هلندی و ایتالیایی برلیناله در پاییز ۲۰۲۱ با قاطعیت اعلام کردند که فستیوال با وجود افزایش چشم‌گیر شمار مبتلایان به انواع کرونا به‌طور حضوری برگزار می‌شود، اغلب رسانه‌های این کشور با شک و تامل با این خبر روبرو شدند. برخی از منتقدان فیلم با خوش‌بینی نوید دادند که «سیاست جسارت‌آمیز» مسئولان، پیش از شروع جشنواره تغییر خواهد کرد.

ولی این پیش‌گویی در همان حد خود باقی ماند و قطعی‌شدن تصمیم مدیران آن‌که در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۲، هنگام معرفی ویدیویی برنامه‌ نهایی برلیناله اعلام شد، تامل آنان را به اعتراض تبدیل کرد. برای مثال، کاتیا نیکودیموس، منتقد «دی‌سایت» در گفت‌وگویی با رادیو شمال آلمان، ضمن انتقاد شدید از مجریان مبنی بر این‌که خبرنگاران در جلسه یادشده فرصت طرح پرسش‌های خود را نداشتند، گفت: «البته که نباید مردم را از فرهنگ محروم کرد؛ ولی نه به این بها که بزرگ‌ترین جشنواره‌ فیلم دنیا در اوج موج‌ جدید سویه اومیکرون به‌طور حضوری برگزار ‌شود. اصلا قابل‌تصور نیست که چه تعداد کارمند و کارگر و کارگزار، سینمارو، روزنامه‌نگار و منتقد فیلم، گروه‌های فیلم‌برداری و کسانی که باید آن‌ها را کنترل کنند، در این فستیوال شرکت می‌کنند. من نمی‌دانم که آیا در چنین شرایطی باید جایگاه فرهنگ را بالاتر از خطر افزایش بیشتر ابتلا به این بیماری عفونی ارزیابی کرد؟»

محدودیت‌های بی‌شمار

ظاهرا پاسخ این پرسش ازنظر مدیران برلیناله مثبت است که امیدوارند در این دوره هم بتوانند با اجرای دقیق اقدامات پیشگیرانه و اعمال محدودیت‌های بهداشتی شدید، فستیوالی موفق و «سالم» برپا کنند: موارد زیر ازجمله طرح‌های ایمنی آن‌ها است: کاهش تعداد فیلم‌ها به میزان یک‌چهارم؛ کوتاه کردن مدت برگزاری فستیوال برای خبرنگاران و منتقدان به مدت شش روز؛ انتقال «مرکز رسانه‌‌ها» از طبقه اول هتل «هیات» به ساختمان اداری فستیوال که فضای وسیع‌تری برای تردد و تجمع روزنامه‌نگاران فراهم می‌آورد؛ نمایش غیرمتمرکز فیلم‌‌ها در سینماهای بزرگ و استفاده از ظرفیت سالن‌ها تا نیمه، (ازجمله از سالن «کاخ برلیناله» که گنجایش بیش از ۳۰۰۰ تماشاگر را دارد و پیش از ظهرها به نمایش فیلم‌‌های بخش مسابقه برای روزنامه‌نگاران اختصاص داده می‌شود)؛ برپایی نمایشگاه «بازار فیلم» برای اهل‌ فن در دنیای مجازی؛ حذف پارتی‌ها و میهمانی‌های شبانه که به‌نوعی همچون محل بازاریابی و دادوستدهای فرهنگی عمل می‌کرد و موارد دیگری از این قبیل.

خبرنگاران هر روز علاوه بر ارائه مدرک تاییدیه واکسن در دو یا سه نوبت، تنها با نشان دادن گواهی تست منفی نوع آنتی‌ژن اجازه ورود به سینماها را دارند. ازآنجاکه برلیناله به «جشنواره‌‌ای مردمی» معروف است، مسئولان کوشیده‌اند که با افزایش روزهای نمایش عمومی فیلم‌ها از یک هفته به ۱۰ روز و کاهش بهای بلیت تا ۱۰ یورو، این شهرت را حفظ کنند.

فیلم گشایش جشنواره؛ انتخابی مرد محور؟

به‌هرحال هفتاد و دومین دوره برلیناله در شامگاه دهم فوریه با نمایش فیلم «پتر فون کانت»، ساخته فرانسوا اوزون در بخش مسابقه بین‌المللی آغاز می‌شود. این اثر اقتباسی از فیلم «اشک‌های تلخ پترا فون کانت» (۱۹۷۱) از راینر ورنر فاسبیندر، سینماگر آلمانی است که دنیس منوش، ایزابل آجانی و هانا شیگولا در آن بازی می‌کنند. اوزن در فیلم خود دست به ابتکار غیرمتعارفی زده و با تغییر جنسیت شخصیت اول اثر از زن به مرد، روایت سینمایی فاسبیندر را با نگاهی مرد‌محور به تصویر کشیده است. این کارگردان و فیلم‌نامه‌نویس فرانسوی در سال ۲۰۰۰ هم با الهام از یکی از نمایشنامه‌‌های فاسبیندر با عنوان «اثرات ناچیز»، فیلمی به همین نام تهیه کرده است.

نخستین حضور اوزون در فستیوال برلین با فیلم «هشت زن» در سال ۲۰۰۲، جایزه خرس نقره‌ای را برای گروه بازیگران زن آن به ارمغان آورد. علاوه بر اوزون، ۱۱ سینماگر حاضر در بخش مسابقه امسال هم، در دوره‌های پیشین شرکت داشته‌اند. پنج تن از این فیلم‌سازان، به تناوب، خرس‌های طلایی و نقره‌ای و بلوری فستیوال را از آن خود کرده‌اند.

یک گام تا ۵۰ درصد

هر چند فیلم گشایش این دوره از فستیوال اثری مردمحور است، بااین‌حال سیاست «اعتنا به آثار‌ سینماگران زن و شرکت آنان در بخش مسابقه» که دیتر کاسلیک، مدیر پیشین برلیناله آن را پایه گذاشت، همچنان دنبال می‌شود. امسال هفت اثر از ۱۸ فیلم بخش مسابقه، ساخته کارگردانان زن جهان است. برلیناله از این نظر نسبت به جشنواره‌هایی چون کن و ونیز در ردیف نخست قرار دارد. در بخش مسابقه ونیز سال ۲۰۲۱ تنها چهار فیلم از فیلم‌سازان زن به نمایش گذاشته شد. جنبش «سهم ‌۵۰ درصدی زنان در فیلم»، بارها به سیاست‌ «حذف زنان سینماگر به بهانه توخالی کیفیت» از مدیریت فستیوال‌های یادشده انتقاد کرده است.

گالری فیلم‌های ساخته زنان

در میان سینماگران مونثی که به این دوره دعوت شده‌اند، چهره‌های با سابقه و پر آوازه در کنار فیلم‌سازان جوان و برجسته دیده می‌شود: کلر دنی فرانسوی با فیلم «هر دو لبه تیغه»، فیلیس ناژ آمریکایی با «به جین زنگ بزن»، کارلا سیمون اسپانیایی با «آلکاراس»، اورزولا مایر سوئیسی ـ فرانسوی با فیلم «خط»، کامیلا آندینی اندونزیایی با فیلم «نانا» (پیش‌تر، حالا و بعد)، ناتالیا لوپز گالاردو مکزیکی ـ بولیویایی با «ردایی از جواهر» و نیکولته کربیتسز آلمانی با «آ ای آی او یو-الفبای سریع عشق»، کارگردانانی‌اند که به بخش مسابقه این دوره راه یافته‌اند. اغلب این روایت‌های تصویری را شخصیت اصلی فیلم که زن است بازگو می‌کند و موضوع‌هایی چون عشق در جوامع به‌ظاهر مدرن، تلاش برای دستیابی به زندگی‌ مطلوب از نگاه زنان و کنکاش در روابط خانوادگی را در برمی‌گیرد.

با عشق و دیگر هیچ

کلر دنی که ۷۶ سال دارد در فیلم تازه خود به سراغ عشق سال‌های جوانی و سایه آن بر زندگی و رابطه عاطفی زوجی میان‌سال که در رفاه و رضایت روزگار می‌گذرانند، پرداخته است و با این مضمون، تعریف‌های کلیشه‌ای از رابطه و تعهد متقابل را به چالش کشیده است. ژولیت بینوش، ستاره پرآوازه فرانسوی، نقش اول این فیلم را به عهده دارد و در کنار او الیزابت بنکس، سیگورنی ویور و کیت مارا هنرنمایی می‌کنند.

فیلیس ناژ که در سال ۲۰۱۵ نامزد اسکار برای فیلم‌نامه عاشقانه «کارول» شده بود، در اولین کار سینمایی خود با عنوان «به جین زنگ بزن»، به شرایط اجتماعی زنان در دهه ۱۹۶۰ ایالات‌متحده آمریکا می‌پردازد و داستان زندگی مادر جوانی را به تصویر می‌کشد که باوجود هشدارهای پزشکی، ناخواسته باردار می‌شود. سقط‌جنین، تنها راهی است که می‌تواند جان او را نجات ‌دهد، ولی این کار طبق قوانین آمریکا ممنوع است. تماس با گروه مخفی «جین» که در راه احقاق حقوق زنان تلاش می‌کنند، آخرین امکانی است که این مادر ناامید می‌تواند از آن استفاده کند.

تصاویری از خاطرات کودکی

کارلا سیمون در فیلم «آلکاراس»، مانند نخستین کار تحسین‌برانگیز خود «تابستان ۱۹۹۳»، بازهم با الهام از زندگی دوران کودکی‌اش به روستایی در کاتالونیا می‌رود تا در قالب داستان کشمکش‌های میان اعضای خانواده‌ «سوله»، چالش‌های بزرگ اجتماعی ـ سیاسی قرن حاضر را به تصویر بکشد: این خانواده که از راه فروش محصولات باغ‌های هلو و زردآلوی خود در «آلکاراس» امرارمعاش می‌کنند، با خطر قطع و ریشه‌کن کردن درختان پربار آن‌ها روبرو می‌شوند؛ چون قرار است پانل‌های خورشیدی، جای درختان سرسبز باغستان را بگیرند. 

اورزولا مایر در فیلم «خط» به‌نوعی دیگر و با تکیه بر روابط پیچیده میان یک مادر (مارگارت) و دختر (کریستینا) به مسائل خانوادگی می‌پردازد و موضوع‌های تنش‌برانگیزی چون مسئولیت مادرانه، ازخودگذشتگی، وظیفه و حرمت در جامعه‌ای مدرن را مطرح می‌کند.

سیاست، تنگناهای فردی و بازهم عشق

کامیلا آندینی، برخلاف مایر سرگذشت پرفرازونشیب دختری زیبا و پراحساس به نام «نانا» را در چهارچوب رویدادهای پرتنش تاریخی ـ سیاسی دهه ۱۹۶۰ اندونزی بازگو می‌کند. آندینی که خود در ۱۹۸۶ در جاکارتا به دنیا آمده و در رشته جامعه‌شناسی و هنرهای رسانه‌ای تحصیل کرده است، اغلب مسائل فرهنگی ـ اجتماعی، برابری و زیست‌محیطی را در فیلم‌هایش دستمایه قرار می‌دهد. در «نانا»، ولی او به سیاست رو آورده و دوربین خود را روی کودتای خشونت‌آمیز و ضد کمونیستی ژنرال سوهارتو علیه رئیس‌جمهوری وقت، سوکارنو زوم کرده است.

فیلم «ردایی از جواهر» ساخته ناتالیا لوپز گالاردو، نیز نابسامانی‌های اجتماعی را که به فاجعه‌های فردی و گسست‌های عاطفی در خانواده می‌انجامد، محور روایت پرکشش خود قرار داده است. نیکولته کربیتسز در «الفبای سریع عشق»، در مقابل، به کنکاش در یک موضوع و نمایش همه‌سویه زیروبم‌های آن بسنده کرده است: عشق پرشور و شورانگیز پسری ۱۷ ساله (آدریان) به زنی ۶۰ ساله (آنا). اولی هنرپیشه‌ای فراموش‌شده است و دومی لکنت زبان دارد. پیش از آن‌که عشق این دو، سر به رسوایی بزند و جامعه را علیه خود برانگیزاند، آدریان از راه «کیف‌زنی» زندگی می‌کرده است. آشنایی آدریان و آنا هم در حین انجام همین کار «شرافتمندانه» صورت می‌گیرد: پسر عاشق‌پیشه، شبی در خیابانی نیمه‌تاریک آنا را غافلگیر می‌کند، به او حمله می‌برد و پس از ربودن کیفش، پا به فرار می‌گذارد....

رقبای مذکر و سینمای ایران

فیلم‌های یادشده با ۱۱ اثر دیگر، ساخته کارگردانان مرد جهان، برای کسب خرس طلایی و نقره‌ای این دوره رقابت می‌کنند: «تکه‌ای از آسمان» ساخته مایکل کخ، «آن نوع تابستان» از دنیس کوت، «همه چیز روبراه میشه» از ریثی پان، «خداحافظ لئونورا» ساخته پائولو تاویانی، «مسافران شب» از میخاییل هرس، «ریمینی» کار اولریش زایدل، «بابی کورناز علیه جرج بوش» از آندرئاس دِرِزن، «فیلم رمان‌نویس» هونگ سانگ‌سو، «یک سال، یک شب» از ایساکی لاکوئستاو و «بازگشت به خاک» از لی رویجون. این فیلم‌ها در ۱۵ کشور جهان تولید شده‌اند و ۱۷ فیلم برای اولین بار به نمایش درمی‌آیند.

سینمای ایران در بخش مسابقه نماینده‌ای ندارد؛ به این موضوع در نوشته‌ای دیگر خواهیم پرداخت. «ایندیپندنت» از رویدادهای مهم جشنواره که از ۱۰ تا ۱۶ فوریه برگزار می‌شود، به تناوب از پایتخت آلمان گزارش می‌دهد.